Σήμερα /12Μαρτίου/ οι Βούλγαροι γιορτάζουν μια από τις αγαπημένες τους εκκλησιαστικές εορτές το πρώτο Σάββατο της Νηστείας του Πάσχα, τιμώντας τη μνήμη του Χριστιανού Αγίου-Στρατιώτη Θεοδώρου του Τήρωνος, ο οποίος τιμάται ως μεγαλομάρτυρας της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Γι’ αυτό την Ημέρα του Αγίου Θεοδώρου γιορτάζουν όλοι με τα ονόματα Τόντορ, Τεοντόρ, Τέγια, Μποζιντάρ κ. ά.. Αποκαλούν την γιορτή επίσης Τόντοριτσα ή Πάσχα των Αλόγων, επειδή σημειώνεται σε όλη τη χώρα με διάφορες τελετές, αλλά η κορύφωση είναι οι αγώνες ιππασίας.
Λαϊκά έθιμα και παραδόσεις για την ημέρα του Αγίου Θεοδώρου
Η ημέρα του αγίου Θεοδώρου γιορτάζεται το πρώτο Σάββατο της Σαρακοστής και φέτος είναι στις 12 Μαρτίου. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση ο άγιος Θεόδωρος τη γιορτή του μπήγει αναμμένο πυρσό στη γη, για να την ζεστάνει. Μετά γδύνει τις εννέα γούνες του, πηγαίνει στον Θεό και τον παρακαλάει να φέρει το καλοκαίρι. Λένε, ότι από την ημέρα του αγίου Θεοδώρου το φωτεινό μέρος του ημερονυκτίου αρχίζει να μεγαλώνει.
Πριν απ’ όλα όμως ο άγιος Θεόδωρος θεωρείται από τους Βούλγαρους προστάτης των αλόγων. Αυτός ο ίδιος καβαλικεύει όμορφο άσπρο άλογο. Αυτό λέει ένα τελετουργικό τραγούδι που ερμηνεύεται την ημέρα του αγίου Θεοδώρου. “Ο άγιος Θεόδωρος το άλογό του πεταλώνει σε πράσινο λιβάδι”, αρχίζει το τραγούδι. Και σαν σε παραμύθι η αδελφή του βγάζει από τα μεταξωτά της μανίκια χρυσά και ασημένια καρφιά και του τα δίνει να πεταλώσει το άλογό του. Ο χρυσός και το ασήμι δείχνουν πόσο τιμητική είναι η αποστολή αγίου – ιππέα. Η αδελφή του λέει να γυρίσει με το άλογο τον κάμπο και να κόψει φρέσκα λουλούδια, από τα οποία αυτή να πλέξει στεφάνι για νεόνυμφους και θα το κρύψει στην κιβωτό με τα γαμήλια δώρα. Απ’ αυτό το ανοιξιάτικο στεφάνι η προίκα της κοπέλας θα λάμψει σαν ήλιο στα νερά του Δούναβη. Όλη αυτή η ποιητική υπόθεση αναπαριστάνει την ιδέα για την ανοιξιάτικη φύση, όπου γεννιέται η νέα ζωή, για τον κάμπο και τα λουλούδια, για τις κοπέλες και τα νυφικά τους.
Στη βουλγαρική μυθολογία το άλογο είναι σύμβολο της ουράνιας αρχής και του Ηλίου. Υπάρχει δοξασία, ότι ο Ήλιος γυρίζει τον ουρανό καβάλα άλογο. Η λατρεία του αλόγου προέρχεται ακόμα από τους αρχαιότερους κατοίκους στα βουλγαρικά εδάφη. Ξακουστό σύμβολο των αρχαίων Θρακών είναι ο Ιππέας της Μαντάρα. Για τις προβουλγαρικές φυλές το άλογο επίσης ήταν ιερό. Αργότερα στην λαϊκή μυθολογία εμφανίζεται το ξακουστό άλογο Σάρκο του παλικαρά Κραλί Μάρκου. Το άλογό του είναι τόσο ισχυρό που τα ίχνη από τα πέταλά του και μέχρι σήμερα μπορούν να ιδωθούν στους βράχους – αφηγούνται οι θρύλοι σε πολλούς οικισμούς.
Ένα τραγούδι από το λεγόμενο έπος του Μάρκου λέει πώς ο Μάρκος νηστεύει κατά την Σαρακοστή. Όταν έρχεται η Λαμπρή, ο Μάρκος καβαλικεύει το άλογό του και κατευθύνεται προς την εκκλησία, για να κοινωνήσει. Στο δρόμο συναντάει τρεις αλυσίδες σκλάβων που φρουρούνται από γενίτσαρους. Ανάμεσα στους σκλάβους είναι η κοπέλα Θεοδώρα, η οποία παρακαλάει τον παλικαρά Μάρκο να απελευθερώσει τους αιχμαλώτους Βούλγαρους. Και ο Μάρκος πραγματικά κατορθώνει να νικήσει τους πολυάριθμους υποδουλωτές. Έτσι οι χριστιανοί αφήνονται ελεύθεροι και γυρίζουν στα σπίτια τους να γιορτάσουν τη Λαμπρή. Είναι στ’ αλήθεια Θεοδώρα το όνομα της κοπέλας ή συμβολίζει τη γιορτή του αγίου Θεοδώρου, που προηγείται της Λαμπρής; Δεν μπορεί να δοθεί μονοσήμαντη απάντηση.
Κάποτε για τις ιπποδρομίες απλώς εκλέγονταν κάποιο πεδινό μέρος κοντά στο χωριό και δέντρο ή άλλο σημάδι, μέχρι το οποίο να καβαλικεύουν οι ιππείς. Όλοι οι κάτοικοι του χωριού πήγαιναν εκεί να παρακολουθήσουν τους αγώνες. Στις μέρες μας πολλοί πηγαίνουν με περιέργεια να παρακολουθήσουν παρόμοιες ιπποδρομίες στα χωριά την ημέρα του αγίου Θεοδώρου. Οι κανόνες είναι απλοί – το άλογο που φθάσει πρώτο στο σημάδι, κερδίζει τους αγώνες. Και ύστερα το άλογο και ο καβαλάρης χαίρουν μεγάλης προσοχής. Ο νικητής καβαλικεύει επικεφαλής της πομπής κατά την επιστροφή στο χωριό. Δίπλα στο νικητή βαδίζουν οι μουσικοί και παίζουν γι’ αυτόν.
Ιδιαίτερα πολύτιμο βραβείο για τον νικητή είναι, όταν φθάσει στο σπίτι, στο κατώφλι να τον προϋπαντήσει κοπέλα ή νύφη με κρασί και να ποτίσει και το άλογό του με νερό. Ο καβαλάρης-νικητής από την πλευρά του εκφράζει τον σεβασμό του προς τους άλλους καβαλάρηδες και τους συγχωριανούς του, καθώς τους υποδέχεται στο σπίτι του και τους κερνάει. Η γιορτή του αγίου Θεοδώρου συνεχίζεται όλη την ημέρα ή τουλάχιστον έτσι ήταν κάποτε. Λίγο ή πολύ στις διάφορες περιοχές της Βουλγαρίας και μέχρι σήμερα διεξάγονται ιπποδρομίες την ημέρα του αγίου Θεοδώρου.
Η Ημέρα του Αγίου Θεοδώρου είναι στα όρια μεταξύ του χειμώνα και της άνοιξης. Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, μετά την γιορτή η ημέρα αρχίζει να μεγαλώνει και ο καιρός σταδιακά ζεσταίνεται. Αυτή την ημέρα κάθε ιδιοκτήτη αλόγου πρέπει να το εγγράψει στους αγώνες ιππασίας, και για τον σκοπό το ζώο στολίζεται με στεφάνια λουλουδιών. Και τα τελετουργικά ψωμιά, που ζυμώνονται την Ημέρα του Αγίου Θεοδώρου, έχουν το σχήμα πετάλου ή αλόγου και στολίζονται με καρύδια, καλαμπόκι και σκόρδο.
Περισσότερα για την παράδοση και τα τραγούδια, που σχετίζονται με αυτή τη μοναδική βουλγαρική γιορτή, θα μάθετε από το επόμενο δημοσίευμα της συλλογής του Ράδιο Βουλγαρία:
«Το παλικάρι Τόντορ πεταλώνει το άλογο»
Η Hμέρα του Αγίου Θεοδώρου, ένα από τα πιο πολύχρωμα λαϊκά πανηγύρια, γιορτάζεται το πρώτο Σάββατο της Μεγάλης Σαρακοστής. Προηγείται της Κυριακής της Τυροφάγου μέχρι την Ημέρα του Αγίου Θεόδωρου, που ονομάζεται επίσης Τρίμιρνα, Πείνα, ακόμα και Μαύρη Κυριακή. Κατά τη διάρκεια της εβδομάδας τηρείται αυστηρή νηστεία. Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, αυτή είναι μια κρίσιμη στιγμή για την υγεία των ανθρώπων, για τη γονιμότητα στα ζωντανά και τη μελλοντική συγκομιδή, γιατί βρίσκονται σε επικίνδυνη θέση, επειδή τότε περιπλανιούνται ξωτικά της νύχτας και άλλα κακά πνεύματα. Σε ορισμένα μέρη ονόμαζαν τα τρομακτικά πλάσματα «Άγιος Θεόδωρος στο λευκό άλογο και η γιαγιά Τουντόριτσα».
Αυτά τα ονόματα είναι ένα άλλο παράδειγμα της αλληλεπίδρασης των παγανιστικών πεποιθήσεων και της ορθόδοξης παράδοσης. Ας υπενθυμίσουμε ότι, σύμφωνα με τους ιστορικούς, στον τόπο μας η γιορτή υπάρχει ακόμα από τις αρχές του Μεσαίωνα και οι Βούλγαροι ενώνουν σ’ αυτήν τη λατρεία του Αγίου Μεγαλομάρτυρα Θεοδώρου του Στρατηλάτη και του Αγίου Θεόδωρου του Τήρωνος, επίσης μάρτυρας της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η γιορτή του Αγίου Θεοδώρου του Στρατηλάτη είναι στις 8 Φεβρουαρίου, ενώ η Καθολική Εκκλησία τιμά τη μνήμη του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος στις 9 Νοεμβρίου. Στο ορθόδοξο ημερολόγιο το πρώτο Σάββατο της Μεγάλης Σαρακοστής /φέτος 24 Φεβρουαρίου/ είναι αφιερωμένο στον Άγιο Θεόδωρο τον Τήρωνα, που υπηρετούσε στο Τάγμα των Τηρώνων (νεοσυλλέκτων) του ρωμαϊκού στρατού.
Στη βουλγαρική παράδοση η Ημέρα του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος τιμάται για υγεία και την καλή γονιμότητα των αλόγων. Τα τελετουργικά ψωμιά που οι νύφες και τα κορίτσια προετοιμάζουν πριν από την ανατολή του ηλίου στις περισσότερες περιπτώσεις έχουν το σχήμα ενός αλόγου ή ενός πετάλου. Πάνω σ’ αυτά βάζουν σκελίδες σκόρδο, καρύδια, καλαμπόκι, αλάτι. Οι γυναίκες μοιράζονται τα ψωμιά αυτά στους φίλους και τους γείτονες, αφού μιμούνται με τις κινήσεις τους τα άλογα. Από αυτά ταΐζονται τα άλογα, για να πολλαπλασιαστούν, επίσης μοιράζονται και τα κόλλυβα – βρασμένο στάρι, καλαμπόκι, μπιζέλια.
Η Ημέρα του Αγίου Θεόδωρου σχετίζεται με τη μετάβαση από τον χειμώνα στην άνοιξη, με τη γονιμότητα και την καρποφορία. Μετά την Καθαρά Δευτέρα για να προστατεύσουν τον εαυτό τους από τα δεινά που μπορεί να τους συμβούν, οι άνθρωποι τηρούν αυστηρές απαγορεύσεις. Οι απαγορεύσεις αυτές σχετίζονται κυρίως με τις γυναίκες και τις δραστηριότητες που θεωρούνται γυναικείες εργασίες, αλλά όλοι πρέπει να τηρήσουν αυστηρή νηστεία.
Στις λαϊκές δοξασίες ο Άγιος Θεόδωρος θεωρείται από τους Βουλγάρους προστάτης των αλόγων και καβαλικεύει όμορφο άσπρο άλογο. Ακόμα και σήμερα την Ημέρα του Αγίου Θεοδώρου οργανώνονται ιπποδρομίες, που ονομάζονται στα βουλγαρικά «κουσία», «τουντόριτσα» και «ντομλέ». Νωρίς το πρωί, πριν από την ανατολή του ηλίου, τα παλικάρια πηγαίνουν το άλογό τους να πιει νερό, του δίνουν να φάει από το τελετουργικό ψωμί και το αλάτι, ενώ το άλογο τους είναι στολισμένο με γαλάζιες χάνδρες και κορδέλες. Σε ορισμένες περιοχές, οι νέοι καβάλα στο άλογο γυρίζουν πρώτα τα σπίτια του χωριού, και οι άνθρωποι τους δίνουν κουλούρια και τους κερνάνε κρασί. Την ημέρα αυτή ο πιο τυχερός είναι ο νικητής, ο οποίος λαμβάνει όχι μόνο ανταμοιβή, αλλά και κερδίζει και τον απόλυτο σεβασμό της κοινότητας, μιας και έδειξε τις δεξιότητές του.
